کودک خوش­بین

دکتر مارتین سِلیگمن، روانشناس امریکایی و نویسنده­ی کتاب «کودک خوش­بین» در این کتاب، ابتدا به ذکر تجربه­ای تلخ از دوران کودکی خود می­پردازد. او به یاد می­آورد که چگونه یک دوست بااستعدادش در زمینه­ی بیسبال به خاطر ابتلا به فلج اطفال می­میرد و دیگری برای همیشه فلج می شود. او سپس خاطره­ای از یک کنفرانس علمی را به یاد می­آورد که در آن با دکتر سالک کاشف واکسن فلج اطفال روبرو می­شود. وقتی دکتر سلیگمن در مورد زمینه­های پژوهشی­اش با وی گفت و گو می­کند، او مشتاقانه می­گوید: «اگر امروز دانشمند جوانی بودم، همچنان در زمینه­ی ایمن­سازی فعالیت می­کردم. اما به جای آن که جسم بچه­ها را ایمن سازم. این کار را به روش شما انجام می­دادم؛ آن ها را به لحاظ روانی ایمن می­ساختم. و بررسی می­کردم که آیا این بچه­ها که از نظر ورانی ایمن­سازی شده­اند، در مقابله با بیماری­های روانی و بیماری­های جسمانی، موفق­ترند»

این ایده­ای است که جهت­گیری پژوهشی دکتر سلیگمن را شکل می­دهد و این کتاب حاصل پژوهشی طولی به روش آزمایش در زمینه­ی ایمن­سازی کودکان در برابر افسردگی است. به عقیده­ی وی بدبینی نه تنها زمینه­ی ابتلا به افسردگی را ایجاد می کند بلکه پیشرفت تحصیلی و حرفه­ای را با مشکل مواجه می­ساز وحتی سلامت جسمانی را تحت تاثیر قرار می­دهد. و خوش بینی از همین رو به نظر نویسنده حایز اهمیت است. نویسنده تحلیلی تاریخی و جامعه شناسانه از روند رشد افسردگی در امریکای پس از جنگ جهانی دوم ارائه می­دهد و در ادامه ضمن تشریح روش تحقیق خود، به تشریح «برنامه­ی پیشگیری پنسیلوانیا» که همان پروژه­ی تحقیقاتی او و سه دانشجوی دکترای­اش بوده­ است می­پردازد. این برنامه به طور آزمایشی در دو منطقه­ی آموزشی در امریکا اجرا می­شود و نتایج آن موید فرضیات دکتر سلیگمن در این پژوهش است.
این برنامه شامل دو جزء است: جزء شناختی و جزء حل مساله اجتماعی. در جزء شناختی به تغییر سبک تبیین کودکان ( و والدین آن­ها) اقدام می­شود و در جزء دوم، مهارت­های حل مساله و مهارت­های اجتماعی به کودکان آموزش داده می­شود. نویسنده تلاش کرده با توضیحات روشن، مثال­ها و ابزارهای لازم امکان اجرای این برنامه را توسط والدین و مربیان فراهم کند.

چند نکته­ی جالب در مورد این کتاب:
نویسنده بارها به عقاید روانشاختی رایج می­تازد و بسیاری از آن­ها را با استدلال­های خود مورد نقد قرار می­دهد. از جمله عقاید رایج در مورد رابطه­ی تلقین و اعتماد به نفس، یا نقد نظریه­ای که می­گوید احساس خوب مهم است نه عمل یا واقعیت موجود. او بعضی سوء تفاهم ها در تربیت کودک را تشریح می­کند ، و به نقد ایده­هایی از جمله سهل­گیری بیش از حد و آزادی دادن به کودک می­پردازد و نظرش را درباره­ی مقابله با لوس شدن کودک ، و اهمیت، تاثیر و روش صحیح تنبیه و تشویق کودکان توضیح می­دهد. نکته­ی مهم این است که این مضامین را با تشریح مکانیزم­های روانشناختی در چارچوب موضوع کتاب، بیان می­کند (چیزی که معمولا در کتاب­های تربیتی ساده و عمومی غایب است یا به این دقت موجود نیست). در دو-سه مورد نیز به تفاوت­های جنسیتی حاصل از اجتماعی­شدن در فرایند خوش­بینی اشاره می­کند که بسیار جالب توجه است.

نکته­ی بسیار مهمی که نویسنده مکررا بر اهمیت آن تاکید می­کند (و شخصا در کتاب­هایی تربیتی کم­تر آن را دیده­ام اما عمیقا به آن اعتقاد دارم) این است که کودکان نه تنها به محتوای رفتار والدین توجه می­کنند بلکه سبک تفکر و رفتار را نیز از آن­ها می آموزند. از همین رو نویسنده بخش­هایی از برنامه پنسیلوانیا و کتاب حاضر را به آموزش والدین به منظور تغییر طرز فکر ایشان و تقویت سبک تبیین خوش­بینانه در خودِ آن­ها اختصاص داده است. او معتقد است آموزش خوش­بینی در صورتی که محیط (خانواده و مربیان) آن را حمایت و تقویت نکند چندان موثر نیست. (بعضی از یادداشت هایی که از کتاب برداشته ام در این جا گذاشته ام. لازم به ذکر است که این یادداشت ها به هیچ عنوان چکیده ی مطالب کتاب نباید تلقی شوند). لازم به ذکر است که این برنامه، مختص کودکان 8-13 سال تدوین شده و نویسنده تنها در بخش پایانی کتاب به بعضی تجارب شخصی خود از کار با فرزندان نوپا و پیش دبستانی خود اشاره کرده است.

یکی دیگر از نکات جالب کتاب برای من به عنوان خواننده­ی ایرانی اثر، صفحاتی است که نویسنده به تحلیل جامعه شناسانه ی رشد افسردگی در امریکا پس از جنگ جهانی می­پردازد. عللی که نویسنده در این زمینه برمی­شمرد بسیار تامل برانگیز است از آن رو که ما در مسیری بسیار مشابه در حال گام برداشت هستیم و احتمالا با همان عوارض (همه­گیری افسردگی) مواجه خواهیم شد. برشی از این تحلیل را در اینجا گذاشته ام.

مشخصات کتاب:
سلیگمن، مارتین،(1383 )، کودک خوش­بین: برنامه ای آزموده شده برای ایمن­ساختن همواره کودکان در برابر افسردگی، فروزنده داورپناه، تهران: رشد
372ص

مشخصات کتاب اصلی:

Seligman, Martin E.P; Reivich, Karen; Jaycox, Lisa; Gillham, Jane
The Optimistic Child: A Proven Program to Safeguard Children Against Depression and Build Lifelong Resilience
New York: Harper Perennial, 1996

صفحه مربوط به کتاب در سایت انتشارات رشد (یادداشت پشت جلد)